Het Platform Authentieke Journalistiek, dat is een samenwerkingsverband van een groep onderzoekers, doet in samenwerking met zo’n 20 hoogleraren, diverse onderzoekers en het platform voor onderzoeksjournalistiek Follow the Money een groot onderzoek naar Shell en de Nederlandse overheid. Ze onderzoeken In hoeverre deze partijen met elkaar verweven zijn. Gekeken wordt naar hoe invloedrijk een van de grootste ondernemingen ter wereld is op het Nederlandse openbaar bestuur, rond bijvoorbeeld het beleid op gebieden als economie, fiscale wetgeving, internationale betrekkingen, milieu en onderwijs. Er zijn 17 verzoeken op basis van de Wet openbaarheid van bestuur ingediend bij negen ministeries, drie provincies en vijf gemeenten over heel Nederland. Daarbij gaat het om documenten sinds 2005. Een team van journalisten wil deze aandachtig bestuderen. Als burgers of klokkenluiders relevante informatie hebben, kunnen ze dat via de website van Follow the Money aanbieden. Ook kan op deze site de voortgang worden gevolgd.
Geen verrassing
Voor ons komt dit onderzoek niet als een verrassing. Het vertrouwen wordt steeds verder ondermijnd door de manier waarop politici banden hebben met het bedrijfsleven en de bijbehorende politiek die wordt bedreven. Met de integriteit wordt het in Den Haag niet zo nauw genomen. Lobbycratie wordt het genoemd en een overduidelijk voorbeeld hiervan herinnert iedereen zich nog: de dividendbelasting. Vier grote Nederlandse en half-Nederlandse bedrijven lobbyden eerst succesvol. Er was politiek oppositiegeluid, maar toch moest deze belasting doorgaan want het bedrijfsleven moest worden gepaaid. Toen bekend werd dat Unilever het hoofdkantoor niet naar Nederland verhuisde, stierf ook het laatste argument dat het verhaal van Mark Rutte overeind moest houden. En de maatregel ging alsnog niet door. Zo’n in het oog springende lobbyactie zie je niet vaak. Meestal gebeurt de lobby veel schimmiger. Het politiek hoogste beslisorgaan, de Eerste Kamer, zit vol met politici die vaak ook als lobbyisten voor meerdere organisaties actief zijn. Door een zetel in de Eerste kamer kan de politicus zelfs een hoger uurtarief voor het lobbywerk vragen. Ook Tweede Kamerleden en lijsttrekkers van politieke partijen zijn vaak actief als lobbyist.
Netwerken
Naast deze lobbypraktijken is er sprake van nog een ander fenomeen, waardoor politici het belang van de burgers uit het oog verliezen. Iedere politicus – ook op gemeentelijk niveau – zit in diverse netwerken. Vanaf dag één dat iemand lid wordt van het netwerk, worden de contacten binnen het netwerk intensiever. Het belang van het netwerk telt steeds meer en men identificeert zich steeds meer het netwerk. In het netwerk speelt men elkaar de bal toe in plaats van aan de belangen van de burgers te denken. Dit gebeurt overigens niet altijd bewust, er treedt een soort ethische blindheid op. Wie hier meer over wil weten, kan een interview over lobbycratie bekijken en beluisteren op het multimediale platform Café Werltschmerz. Willeke Slingerland, die onderzoek heeft gedaan naar corruptie, wordt in het gesprek geïnterviewd door journalist Syp Wynia. Het is ontluisterend om te horen hoe politieke besluitvorming vaak tot stand komt.
Een toontje lager
Wat in Den Haag maar niet wil doordringen, is dat burgers het principe van quid pro quo – voor wat, hoort wat – al lang doorhebben en dat politici hiermee ook nog eens het verkeerde voorbeeld geven als het gaat om integriteit en betrouwbaarheid. Het mooie van social media is dat dit steeds meer wordt ontmaskerd. Gabriël van den Brink, emeritus hoogleraar maatschappelijke bestuurskunde aan de Tilburg University, constateerde eerder al dat de firma Binnenhof een bedrijfskundig gestuurd systeem is, waarin het gaat om rendement en er dus geen ruimte is voor moraliteit. En dat terwijl in de moderne samenleving juist de behoefte aan moraliteit groeit.
Wetenschappelijk kunnen we het niet onderbouwen, maar als je kijkt naar de groeiende onvrede bij veel burgers zoals bijvoorbeeld de Gele Hesjes en de grote winst van Thierry Baudet bij de Provinciale Statenverkiezingen, zegt ons gezond verstand dat eerder genoemde praktijken hiervan kernoorzaken zijn. Het wordt door Syp Wynia in het gesprek met Willeke Slingerland ook nog eens benadrukt: “Wanneer kiezers niet terecht kunnen bij de partij die hun vertrouwen eigenlijk dient te hebben, kiezen ze voor de zogenaamde populisten. Het is namelijk de enige uitweg om de lobbycraten een toontje lager te laten zingen.”
Democratie onder druk
Het is nog even afwachten wat er uit de onderzoeken van de Shell Papers komt. De politici moeten hier echter niet op wachten, maar nu al eens goed in de spiegel kijken. Door het niet zo nauw te nemen met ethische normen hebben zij er zelf voor gezorgd dat de democratie onder druk is komen te staan en een rijke voedingsbodem is gecreëerd voor onbehagen. Voor mensen als Thierry Baudet met zijn vaardigheden om burgers op dit onbehagen aan te spreken en verwarring te scheppen, wordt het steeds gemakkelijker scoren. Aan het einde van het gesprek tussen Syp Wynia en Willeke Slingerland komen beiden tot hetzelfde inzicht: misschien moeten politici veel meer voor het publieke belang gaan en eerlijker zijn. Al is het alleen al door zich bijvoorbeeld kwetsbaarder te durven opstellen en op een beslissing terug te komen als deze verkeerd blijkt, om vervolgens uit te leggen waarom zij dat hebben gedaan. Tja, we beseffen als geen ander dat je een systeem waar iedereen aan mee moet doen niet zomaar eventjes omgooit en het anders gaat doen. De bankenwereld is daar een goed voorbeeld van. Maar het kan in elk geval wel een veelbelovende start zijn!
