Al langere tijd voordat COVID-19 Nederland en de rest van de wereld in de greep kreeg, was een van de veelbesproken thema’s in managementland de steeds groter wordende behoefte aan thought leadership. Zo pleitte in 2014 Steven de Waal in zijn proefschrift ‘The Value(s) of Civil Leaders’ voor meer gebruik van de meerwaarde van – zoals hij ze noemt – maatschappelijke leiders. Zijn omschrijving van dit type mens is: leiders of bestuurders met het juiste karakter en moreel kompas. In 2017 verscheen een buitengewoon goede handleiding voor bedrijven getiteld ‘Leiderschap in ethiek – Inspiratie voor een baanbrekende ethiek voor bedrijven’, een uitgave van werkgeversorganisaties VNO-NCW en MKB-Nederland. Alle leidinggevenden zouden deze publicatie regelmatig moeten raadplegen. Hierin wordt de thought leader omschreven als iemand die vanuit zijn of haar morele waarden nieuwe normen durft te stellen en daarin anderen meekrijgt. Het gaat ook verder dan het persoonlijk gewin, het voorkomen van juridische sancties of het beschermen van het eigen belang of de reputatie.
Slecht voorbeeld
Dat de toename van dit soort leiders niet echt wil opschieten, bleek uit een internationaal onderzoek onder executive assistants in 2018 getiteld ‘The Secret Power in the Office’. Deze assistenten zien veel onethisch gedrag bij de bestuursleden. Dit wordt vaak veroorzaakt door leidinggevenden die alles willen doen om de bedrijfsdoelen te halen en hun bonussen op te strijken. Ook de angst om een promotie te missen of ontslagen te worden speelt een rol. Bestuursleden vertonen vaak ongepast gedrag en ze verspillen bedrijfsmiddelen of maken er misbruik van. Door een angstcultuur durft slechts in een derde van die gevallen de executive assistant daar iets van te zeggen. Als er nieuw beleid is, voegt een derde van het topmanagement van bedrijven zelf nooit of slechts af en toe de daad bij het woord. Als veel bestuursleden zo’n slecht voorbeeld geven, wat kun je dan verwachten van het ethisch gedrag van de rest van de organisatie?
Hartverwarmende initiatieven
Laten we eerst met goed nieuws beginnen. Tijdens de coronacrisis zijn er al heel veel hartverwarmende initiatieven boven komen drijven in Nederland. Advocaten en andere specialisten die gratis spreekuren aanbieden. Vrijwilligers die boodschappen doen voor ouderen en kwetsbare mensen. Talrijke bedrijven die op eigen initiatief hun hele productieproces omgooien om bij te kunnen dragen aan de bestrijding van het virus. Van bierbrouwers die ziekenhuizen helpen met desinfecterende middelen tot een producent van lingerie die gezien het grote tekort aan mondkapjes besloot om deze zelf te maken. Zelfs in de gevangenissen hebben gedetineerden hiervoor de handen uit de mouwen gestoken. Dit zijn slechts een paar voorbeelden van veel mooie initiatieven.
‘Ben de Kerstman niet’
Maar zoals we al vreesden, er zijn er ook veel slechte – zelfs verbazingwekkende – voorbeelden. De Amerikaan Glenn Fogel, topman van het Nederlandse miljardenbedrijf Booking.com, liet recent in een van zijn eerste interviews naar aanleiding van de crisis in het NRC weten dat niet zijn bedrijf de commissietarieven moet verlagen, maar dat de hotels dat moeten doen met hun prijzen. “We verplichten niemand om onze site te gebruiken”, zo stelt hij. “We moeten geld besparen en daar is een reden voor. Denk maar niet dat ik zomaar geld kan uitdelen. Ik ben de Kerstman niet.” Als gevolg van het coronavirus zijn tienduizenden vluchten geannuleerd. Veel luchtvaartmaatschappijen geven klanten hun vooruitbetaalde geld terug. Zo niet KLM, terwijl de wetgeving van de Europese Unie verplicht om het geld binnen zeven dagen terug te storten. In plaats van geld terug te storten, mag een voucher worden aangeboden maar alleen als de klanten dat willen. Kon er vier weken geleden met een formulier nog geld worden teruggevraagd, dat overigens nog steeds niet is uitbetaald, nu is dat formulier vervangen door een exemplaar waarmee alleen maar om een voucher kan worden gevraagd. De KLM laat het geld op haar rekening staan, terwijl de onderneming op steun van de staat kan rekenen en veel klanten het geld nu goed kunnen gebruiken.
Rental payment holiday
De farmaceut Roche wilde in eerste instantie vanuit financieel belang een recept niet prijsgeven, waardoor de capaciteit voor het testen op het coronavirus niet kon worden opgeschroefd. De top van lingerieketen Hunkemöller stuurde een brief aan verhuurders van panden waarin de lingeriewinkels zich bevinden, waarin werd aangekondigd dat zij vier weken langer op hun geld moeten wachten dan normaal. Wettelijk gezien mag dat helemaal niet. De chief financial officer liet in deze brief weten dat de verhuurders het moesten zien als een “rental payment holiday”. Hunkemöller zou een voorbeeld kunnen nemen aan de manier waarop die lingerieproducent die nu mondkapjes maakt met deze situatie omgaat. Verder was men niet bereid tot commentaar, hetgeen wij als VOJAS-gedrag – verstoppen, ontkennen, jokken, aanvallen en het kiezen van de slachtofferrol – bestempelen. Let wel, Hunkemöller boekte in 2019 een winst van 603 miljoen euro.
Rood staan kostbaar
Wiebe Draijer, bestuursvoorzitter van Rabobank – de bank die nog niet zo lang geleden Nederland met televisiespotjes bestookte – waarin werd aangekondigd het wereldwijde voedselprobleem op te lossen- werd geïnterviewd door Twan Huys in het tv-programma Buitenhof. Toen aan hem de vraag werd gesteld of ondernemers tegemoet gekomen kunnen worden in de rente – deze is nu rond 9 procent – als ze geld willen lenen, schoof hij deze vraag door naar de overheid. Wanneer zo’n lening wordt afgesloten, moet volgens hem Rabobank namelijk een flink bedrag afdragen aan de overheid. Dat neemt niet weg dat de bank nog steeds voldoende geld overhoudt, omdat de organisatie zelf geen of heel weinig rente hoeft te betalen aan De Nederlandse Bank. Toen vervolgens aan Wiebe Draijer werd gevraagd of de rente wat omlaag zou kunnen voor ondernemers als zij rood staan, was zijn antwoord dat rood staan erg duur is.
Consultant en integriteitspecialist Kitty Nooy merkte op LinkedIn terecht op dat zij deze voorzitter van een belangrijke organisatie, die mede verantwoordelijk is voor de financiële infrastructuur in Nederland, graag het voortouw had zien nemen zijn eigen bank en – waar nodig – andere banken op te roepen om serieus naar deze rentes te kijken. “Dát is ook ethisch leiderschap ofwel moreel juist gedrag”, stelt zij. Wat dat betreft deed Kees van Dijkhuizen, topman van ABN AMRO, het stukken beter. In het NOS Radio 1 Journaal zei hij samengevat: “De banken hebben genoeg vet op de botten om klanten nu tegemoet te komen. De vorige crisis waren wij als banken onderdeel van het probleem. Nu zijn wij een nadrukkelijk onderdeel van de oplossing.” Wie nog veel meer voorbeelden wil als bewijsmateriaal kan het artikel van onder meer onderzoeksjournalist Bram Logger lezen die samen met andere collega’s alle Quote-500 ondernemers is nagegaan om te kijken hoe zij met de coronaschade omgaan.
Grijp de kans
Veel leiders in Nederland zijn nog niet future proof – genoeg – en hoe langer deze crisis duurt, des te meer worden zij geconfronteerd met de vraag wat hun organisatie bijdraagt om de crisis te stoppen of om het lijden van mensen te verlichten. Kortom, wat is de maatschappelijke functie van een organisatie? Iedere organisatie moet nu nagaan welke kansen de coronacrisis biedt. Een bedrijf of instelling kan zich juist nu van de goede kant laten zien en zo veel vertrouwen verkrijgen. En als een organisatie niet alleen tijdens de coronacrisis moreel juist optreedt, maar ook daarna, blijft het vertrouwen. Dat we alles niet bij het oude kunnen laten, is geen discussie meer. Reinier Rombouts omschreef het in zijn column getiteld ‘Dit verandert alles’ treffend: “Deze crisistijd is niet alleen een periode van binnen blijven maar ook naar binnen kijken. Zelfreflectie. Nadenken over een nieuw verhaal dat je als organisatie vertelt aan je medewerkers, belanghebbenden en klanten. Wat doe je en hoe pak je het aan als het er echt om gaat? Daar hoort ook ander gedrag bij, al helemaal van degenen die het voorbeeld moeten geven. Plus benodigde vaardigheden. Een waardevol advies overigens voor iedereen, want uiteindelijk moeten we allemaal onze verantwoordelijkheid nemen. Ons moreel kompas is daarbij een betrouwbaar hulpmiddel.” Deze blog is eerder verschenen op customertalk.nl
